Paylaşım Ekonomisi ve Değişen İstihdam İlişkileri : İşveren ve Yönetici Rollerine Neler Oluyor?

Günümüzde Paylaşım Ekonomisi, birçok ülkenin işgücü piyasalarında yazılım,  grafik tasarım, yazarlık, çevirmenlik, evden yapılan satış işleri vb. işlerin bu sistem içinde gerçekleştirilmesi ile giderek yaygınlık kazanmaktadır. Bu yeni istihdam biçimi geleneksel istihdam ilişkilerini değiştirerek, gelecekteki yönetim ve yöneticilik rollerinin ve işveren/çalışan tanımlarının değişmesinde etkili olacaktır. Geleneksel olmayan bu istihdam şekli aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi, farklı isimler altında ve bazı farklı özelliklerle belirli işlerin yönetim ve tasarımında etkili olmaktadır.[i]

Tablo 1: Paylaşım Ekonomisi ve Benzer Sistemler

Sistem	Çalışanlar	İşler
Paylaşım Ekonomisi	Free Lance çalışanlar	Kısa sürede tamamlanabilen işler
Gig Ekonomi	Gig Çalışanlar	Düşük ve yüksek vasıf gerektiren işler
Talebe Dayalı Ekonomi	Bağımsız  çalışanlar /sözleşme yapanlar	Birbirinden bağımsız işler
Platform Ekonomisi	Kimliksiz  işgücü (crowd labor)	Kimliksiz işgücünden  yararlanarak yaptırılan işler

Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler ve iş yaşamını etkileyen globalleşme, dış kaynaklardan yararlanma, maliyetlerden tasarruf  eğilimi vb. birçok faktörün etkisi ile oluşan bu sistemde üç aktör grubundan bahsetmek mümkündür:  Çalışanlar, online platformlar olarak da adlandırılan bağımsız aracı örgütler ve hizmet ya da ürünü talep eden bireysel ya da kurumsal müşteriler.  Müşteriler tamamlanma süresi belirli işler için online platformlardan işgücü talep ederlerken, yeni rollerinde çalışanlarla herhangi bir istihdam ilişkisine ve statü olarak onların işvereni rolüne girmemektedirler. Online platformlar ise, işgücü arz ve talebinin buluşturulmasında aracılık etmektedir. Üçüncü aktör grubu olan çalışanlar, çoğunlukla yasal güvenceleri olmaksızın aracıların kendilerine sağladıkları işleri gerçekleştirmektedir. Söz konusu sistem içinde geleneksel çalışan ve işveren rollerinin bulunmadığını ya da tanımlarının değiştiğini belirtmek hatalı olmayacaktır. Paylaşım ekonomisinde ayrıca çalışanların iş, ücret ve gelişme olanakları açısından güvencesizliği, birçok ülkede sistemin henüz yasal alt yapısının olmaması ya da yetersiz olmasından kaynaklanmaktadır.

Ülkemizde bu sistem içinde çalışanlara çoğunlukla “Free Lance” çalışanlar adı verilmekte ve henüz  bu grubun istihdam güvencesini sağlayacak yasal altyapının oluşturulmadığı görülmektedir. İşgücü piyasamızda “tam zamanlı personel çalıştırmayı tercih etmeyen veya projeleri için uzman bulmakta zorlanan işverenler ile serbest çalışan uzmanları bir araya getiren” online iş platformu olarak kendilerini  tanımlayan bir aracı platform yetkilisi bu tür istihdamın hızla yaygınlık kazandığını ve en fazla yazılımcılara bu istihdam biçiminde ihtiyaç olduğunu belirtmektedir.[ii]

İşgücü  esnekliği açısından konuya bakıldığında paylaşım ekonomisinin çalışanlara belirli açılardan esneklik  ve özerklik sağladığı görülmektedir. Güncel kariyer yaklaşımları ile uyumlu olacak şekilde, çalışanlar aynı anda birden çok müşteriye hizmet verebilmekte, böylece yüksek mobiliteye sahip olmakta,  çoğunlukla evden çalışmakta ve   birçok durumda işlerinin yapısını ya da tasarımını belirlemekte özerk davranabilmektedirler. Daha çok kısa süreli ve karmaşık olmayan işleri gerçekleştiren paylaşım ekonomisinin bazı çalışanlarının işe bağlılık ve motivasyonlarının sağlanmasının güç olduğunu bir gerçektir. Ancak birçok durumda bu kişilerin işlerini yaparken kendi yeteneklerine  özgü iş yapılarına yönelmeleri, diğer bir deyişle işlerini kendi seçtikleri tarz ve yöntemle yapmaları, işlerini daha anlamlı  bulmalarına ve işleri ile özdeşleşmelerine yol açacaktır ve bunun sonucu olarak da iş tatminleri artacaktır.

Paylaşım ekonomisindeki  işlerin yapısı incelendiğinde, parça başı ve kısa süreli işler yapmanın kişilere bağımsızlık ve özgürlük duygusu sağladığı  ve böylece işlerin özerklik özelliği nedeni ile çalışanların motivasyon ve işe bağlığının  arttığı görülmektedir. Diğer yandan karmaşık olmayan işler kişilerden beceri çeşitliliği gerektirmediği için, işe bağlılık ve tatminleri azalmaktadır. Geri-bildirim özellikleri açısından paylaşım ekonomisindeki işler farklılık göstermektedir. Şayet çalışan aynı müşteriden art arda işler alıyorsa, bu gibi durumlarda aracı online platformlar müşteri geri-bildirimlerini onlara iletmekte ancak tek seferlik işlerde çalışanlar yaptıkları işin sonuçlarına ilişkin geri-bildirim sağlayamamaktadırlar. [iii]

Esneklik her ne kadar çalışanlar için olumlu bir anlam ifade ediyor gibi görünse de , bunun karşısında bu istihdam şeklinde güvencesizlik ağır  basmakta ve günümüzde “prekarya” olarak adlandırılan ve güvencesiz çalışanlar anlamına gelen bir sınıf ortaya çıkmaktadır. Oldukça yeni bir olgu olan paylaşım ekonomisinin önümüzdeki yıllarda giderek yaygınlaşacağı ve daha çok sayıda çalışanı kapsayacağı  öngörülmektedir. Bu nedenle de konunun sosyal, ekonomik, psikolojik ve hukuki  boyutlarının giderek dünyada ve ülkemizde  daha çok tartışılacağını düşünmek hatalı olmayacaktır.

(26.01.2021)

Prof. Dr. Cavide Uyargil

 

[i] J.T.BUSH VE R.M.BALVEN ,Human Resource Management Review, https://doi.org/10.1016/j.hrmr.2018.10.003 , s. 1.

[ii] “Online İşplatformu ‘sanal Uzman’a ilgi büyüyor”, Erişim Tarihi:20.6.2020, hürriyet.com.tr

[iii]C.E.CONELLY et al. Human Resource Management Review, https:// doi.org/10.1016/j.hrmr.2020.100762, s. 4.